Tượng đài Lê Lợi. (Ảnh: Sưu tầm)
Không đầu nhiều kinh đô như Thanh Hóa
Có thể nói trong cả nước không đâu nhiều kinh đô như Thanh Hoá. Triều Hồ - kinh đô nước Đại Ngu đặt tại An Tôn (tức thành Tây Đô; thời Lê Trung hưng, kinh đô nhà Lê dời về Vạn Lại (hành cung Vạn Lại).
Trước đó nhiều thế kỷ khi nhà nước phong kiến chưa được xác lập, thủ phủ của tiết độ sứ Dương Đình Nghệ cũng đặt ở Tư Phố (Dương Xá - Làng Giàng) ngày nay.
Thanh Hoá còn một kinh đô nữa là Lam Kinh - thực chất là khu Thái miếu, lăng tẩm của nhà Lê. Tất nhiên những kinh đô này so với Thăng Long hay Huế thì không hoành tráng bằng, song so với Hoa Lư (nhà Đinh và Tiền Lê) và Cao Bằng (nhà Mạc) thì cũng không kém phần bề thế.
1. Thành An Tôn - kinh đô nước Đại Ngu thời nhà Hồ
Theo truyền thuyết, họ Hồ thuộc dòng dõi Ngu Thuấn nên Hồ Quý Ly đổi tên nước là Đại Ngu. Thành An Tôn còn gọi là thành Tây Giai (thành đá phía Tây) hoặc Thành nhà Hồ là kinh đô mới do Hồ Quý Ly cho xây, nay thuộc xã Vĩnh Long, Vĩnh Tiến thuộc huyện Vĩnh Lộc. Thời Trần, động An Tôn là một vùng rộng lớn được sông Mã sông Bưởi và hàng loạt núi đồi hiểm trở bao quanh.
Đây cũng là một vùng thắng địa với nhiều cảnh đẹp như chùa Du Anh, núi Đốn Sơn, núi Mông Cù và ông Tiến sĩ, động Hồ Công, đền Đồng Cổ... Giao thông đường thuỷ từ sông Mã xuôi theo hệ thống sông đào thời tiền Lê vào Nam hoặc theo cửa Lạch Trường ngược Bắc. Lại có đường thượng đạo mở lên phía Bắc và phía Tây. Thế đất An Tôn hiểm trở nhưng không phải đường cùng, ngõ cụt.
Thành nhà Hồ do Hồ Quý Ly cho xây dựng nay thuộc địa bàn xã Vĩnh Long, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá, nằm cách trung tâm thành phố Thanh Hóa 45km, cách Hà Nội 140km.
>>> Xem thêm: 'Sâm tiến vua' ở Thanh Hóa
Thành An Tôn chu vi 3.200m, hai mặt Nam Bắc dài hơn 900m, Đông Tây hơn 700m, cao 6m được ốp bốn mặt bằng đá khối theo kích thước phổ biến là 1,4m x 0,7m x 1,0m; nhưng cũng có khối đá dài đến 5,1m, cao 1m, dày 1,2m nặng ước 16 - 17 tấn. Tính ra có đến 20.000m khối đá và 80.000m khối đất được dùng đắp thành.
Thành có 4 cửa, Đông Tây Nam Bắc đều xây vòm cuốn; quy mô nhất là cửa Tiền (phía Nam) rộng 38m, cao hơn 10m, nhô ra ngoài tường thành 4m, có cổng vòm rộng gần 6m, cao 7,5m và 8,5m, bên trên còn có lầu và nền lát đá. Cửa thành bằng gỗ nặng, chắc chắn, bên ngoài có hào (thành âm) và ngoài cùng còn được rào chông tre. Thành An Tôn vừa là kinh đô, vừa là pháo đài có khả năng công, thủ.
Xét về kiến trúc, nó được xem là “một trong những tác phẩm đẹp nhất của kiến trúc An Nam” (Lịch sử Thanh Hoá tập III trang 163 - NXB KHXH H.1994). Kinh đô này được hoàn thiện năm 1399 có đầy đủ các kiến trúc cần thiết của một vương triều.
Cùng thời kỳ này Hồ Quý Ly còn cho xây cung Bảo Thanh ở Đại Lại (còn gọi là Ly cung) để an trí vua Trần Thuận Tông và đổi tên phủ Thanh Hoá thành trấn Thanh Đô (1397). Thanh Hoá trở thành trung tâm chính trị, văn hoá của cả nước dưới thời Hồ với thủ đô ở động An Tôn, thành An Tôn.
2. Hành cung Vạn Lại - Yên Trường, kinh đô kháng chiến thời Lê Trung hưng
Từ năm 1546 đến 1619, vùng đất thuộc sách Vạn Lại (nay là xã Xuân Châu, Thọ Lập, tức Yên Trường, Thọ Minh huyện Thọ Xuân) thực sự được xem là kinh đô của nhà Lê Trung hưng. Vạn Lại - Yên Trường là kinh đô kháng chiến. Ban đầu nó là căn cứ để chống Bắc triều (nhà Mạc), sau đó là nơi lánh nạn của các vua Lê mỗi khi ngai vàng bị uy hiếp (như những năm 1600 và 1619).
Dấu tích còn lại của Vạn Lại - Yên Trường. (Ảnh: Sưu tầm)
>>> Xem thêm: Du lịch Thọ Xuân Thanh Hóa
Trong khoảng 50 năm thời Nam - Bắc triều, Vạn Lại - Yên Trường thực sự đóng vai trò là kinh đô của nhà Lê Trung Hưng. Do vị trí và tính chất là kinh đô của một Vương triều thời đầu nhà Lê Trung Hưng, kinh đô Vạn Lại - Yên Trường được xây dựng đầy đủ của một kinh đô như cung đình, đàn tế Nam Giao, trường thi, phố xá, quán hàng...
Ngày nay các di vật không còn được bảo tồn vì những năm quân Tây Sơn ra Bắc đã đốt phá hết cả. Tuy nhiên sử sách vẫn ghi nhận lại Vạn Lại - Yên Trường là đất căn bản để nhà Lê khôi phục vương triều, là kinh đô kháng chiến của nhà Lê.
Cuối thời Lê sơ, triều đình phong kiến thoái hoá, mục ruỗng, nội chiến Nam Bắc triều kéo dài 70 năm cộng với thiên tai dịch bệnh đói kém tràn lan khiến đời sống nhân dân xứ Thanh vô cùng bi thảm.
Năm 1581, dinh Yên Trường còn bị hoả hoạn, cháy cả phủ dinh, phố xá đến vài nghìn nóc nhà, tiếp đó lại bị lốc trong vòng 5 dặm. Xã hội náo loạn như vậy khiến chính quyền vừa phải lo tổ chức chống giặc vừa tìm biện pháp cải thiện kinh tể, ổn định xã hội.
3. Thành điện Lam Kinh (Tây Kinh)
Kháng chiến chống giặc Minh thắng lợi, năm Mậu Thân (1428), mùa xuân tháng giêng, ngày 15, Lê Lợi lên ngôi hoàng đế đóng đô ở Đông Kinh (Thăng Long) đồng thời chủ trương cho xây dựng ở quê hương, đất tổ Lam Sơn một kinh thành thứ hai gọi là Lam Kinh - còn có tên gọi là Tây Kinh.
Lam Kinh - còn có tên gọi là Tây Kinh. (Ảnh: Sưu tầm)
>>> Xem thêm: Lễ hội Lam Kinh Thanh Hóa - Di sản phi vật thể đặc sắc, giàu giá trị
Thành được xây dựng trên một khu gò đồi hình chữ Vương (chữ Hán) dài 314m, rộng 254m, phía bắc phình ra theo hình cánh cung, bán kính 164m, dày hơn 1m, bao gồm Hoàng thành, cung điện (ngọ môn, sân rồng, chính điện, Thái miếu). Trong Hoàng thành còn có cư xá của quân, quan và bếp núc khu hậu cần. Bên cạnh Hoàng thành có cổng, tường và một con sông nhỏ bao quanh.
Kế bên là khu sơn lăng gồm 7 lăng và 6 bia đá từ Thái tổ đến Túc tông và Thái hậu Ngọc Dao.
Như đã nói, Lam Kinh cũng là một thứ kinh đô song là kinh đô của người chết. Xét từ giác độ văn hoá, kinh đô này là nơi bảo tồn khá nhiều giá trị. Đó là nơi các vua Lê hàng năm về thắp hương cho tiên tổ, là nơi tổ chức những kỳ tế cúng, những lễ hội những sinh hoạt văn hoá nhằm ghi nhớ, đề cao những công ích của tiên tổ, cũng là nơi thể hiện những khát vọng của người bình dân, nơi lưu giữ những truyền thuyết, cổ tích ngợi ca những con người và những việc làm đáng trân trọng.
Kiếm ngắn núi Nưa - Bảo vật quốc gia khoảng 2000 năm tuổi tại Thanh Hóa. (Ảnh: Sưu tầm)
>>> Xem thêm: Những bảo vật quốc gia có niên đại hàng nghìn năm tuổi tại Thanh Hóa
Thanh Hoá có ít nhất ba kinh đô mà mỗi kinh đô mang một đặc điểm riêng. Tây Đô là kinh đô đúng nghĩa nhất của một quốc gia phong kiến, là trung tâm chính trị, văn hoá, kinh tế của nhà Hồ. Vạn Lại - Yên Trường là kinh đô kháng chiến của nhà Lê thời trung hưng. Lam Kinh thái miếu, điện thờ và các lăng tẩm bia mộ. Đó là kinh đô của các bậc tiền nhân nhà hậu Lê.
