Làng cổ Tiên Hòa được biết đến với tên gọi cổ xưa như Kẻ Khao – Khao Rú.
>>> [KHÁM PHÁ:] Làng cổ Đông Sơn Thanh Hóa - Nét đẹp bình dị và độc đáo
Nằm nép mình bên sông Bồng Khê (tả ngạn bờ sông Mã), làng cổ Tiên Hòa được biết đến với tên gọi cổ xưa như Kẻ Khao, Khao Rú, Tiên Cảo. Đến khoảng giữa thế kỷ XVII, làng được tách thành 2 thôn. Tiên Hòa được xem là "đất lành, chim đậu", từ xa xưa đã có nhiều dòng họ đến đây khai hoang lập nghiệp. Trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử đến ngày nay, làng cổ Tiên Hòa vẫn còn lưu giữ được nhiều nét kiến trúc của vùng đất chiêm trũng Hà Trung.
Một ngôi nhà cổ ở làng Tiên Hòa. Ảnh: Xuân Lục
Tại Tiên Hòa, các nhà khoa học đã phát hiện thấy di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa nằm trong nền văn hóa Đa Bút cách ngày nay khoảng 5.000 - 6.000 năm. Đó là dải đất cao giữa thung lũng rộng được bao bọc bởi núi đá vôi và đồi đất, ngày nay thung lũng ấy được người dân gọi là cánh đồng Bọc. Tại Cồn Cổ Ngựa, người ta đã tìm thấy số lượng lớn rìu, đục bằng đá, cũng như có sự tồn tại của nhiều vỏ nhuyễn thể (vỏ hến, sò gai…). Đây là chứng tích sinh động cho sự phát triển nền kinh tế trong hầu khắp tất cả các hoạt động: Săn bắn, hái lượm, đánh cá, chăn nuôi, nhất là trồng trọt lúa nước.
Làng Tiên Hòa từ xa xưa đã lấy núi, đồi như “điểm tựa” để quần cư theo hình “vành lược”.
>>> [GỢI Ý:] Những địa điểm du lịch Hà Trung Thanh Hóa đẹp và hấp dẫn nhất
Dân cư làng Tiên Hòa từ xa xưa đã lấy núi, đồi như điểm tựa để quần cư từ thấp lên cao với cấu trúc dân cư kiểu ngõ hạng (ngõ đi tắt). Các ngõ hạng lên cao theo bậc, tại đây có 12 ngõ hạng. Mỗi ngõ hạng bắt đầu bằng con đường độc đạo lên theo độ dốc của đồi, núi.
Hai bà cụ ở làng cổ Tiên Hòa. Ảnh: Xuân Lục
Trong đó, mỗi ngõ hạng có tên gọi riêng, từ đầu làng đến cuối làng, có thể kể đến: ngõ Mã, ngõ Cổng, ngõ Thượng, ngõ Cừu, ngõ Hát, ngõ Trung, ngõ Đình, ngõ Chùa, ngõ Trôi, ngõ Nghè… với hướng nhà “mở” ra bốn hướng đồi nhìn xuống cánh đồng trước làng. Ngõ hạng không chỉ là dấu tích lịch sử mà còn là sản phẩm văn hóa đặc trưng của quá trình dài phát triển ở làng cổ Tiên Hòa.
Giếng làng với làn nước trong vắt, mát lành.
Cùng với ngõ hạng, giếng làng với làn nước trong vắt, mát lành là một trong những nét đẹp văn hóa truyền thống đặc biệt được người dân Tiên Hòa vô cùng coi trọng, giữ gìn và duy trì sử dụng.
Các con ngõ cổ rêu phong đều dẫn thẳng xuống sông Bồng Khê.
Những bức tường được xây bằng gạch nung, đá, qua thời gian đã phủ đầy rêu phong và đình làng cổ kính hàng trăm năm tuổi... là những dấu tích lịch sử, nét văn hóa đặc trưng của làng cổ Tiên Hòa ngày nay.
Đình Tiên Hòa.
>>> Xem thêm: Những di tích lịch sử ở Thanh Hóa thu hút hàng triệu khách du lịch mỗi năm
Nói về không gian văn hóa làng ở Tiên Hòa, không thể không ghé thăm ngôi đình cổ của làng - đình Tiên Hòa. Di tích có lịch sử khởi dựng cách ngày nay gần 200 năm, là niềm tự hào của biết bao thế hệ người dân nơi đây.
Chùa cao Hà Lĩnh.
Trên đỉnh núi Viễn Vông nơi ngôi làng tọa lạc, có một ngôi chùa có lịch sử lâu đời, có tên gọi là chùa Cao, được xây dựng từ thời kỳ vua Lê. Do biến động lịch sử, kiến trúc chùa xưa không còn nữa, chỉ còn lại những dấu tích như nền móng, bia đá, gạch ngói và chân tảng. Năm 2020, chùa Cao bắt đầu được xây dựng lại. Đến nay, ngôi chùa đã tương đối hoàn thiện với một hạng mục độc đáo. Trong đó, đáng chú ý nhất là pho tượng Bồ Tát 4 mặt hướng ra 4 hướng Đông - Tây - Nam - Bắc và cây cầu kính dài hàng chục mét, có bàn tay khổng lồ được đặt ở chính giữa.
>>> Du lịch Hà Trung đừng bỏ qua Lăng Miếu Triệu Tường - 'Kinh thành Huế thu nhỏ' ở xứ Thanh
Làng Tiên Hòa nằm cạnh nút giao lên xuống của cao tốc Bắc - Nam.
Ở làng cổ Tiên Hòa, những giá trị lịch sử - văn hóa đang được trao truyền, gìn giữ, tạo nên nét đẹp riêng có của một làng quê xứ Thanh. Với điều kiện thuận lợi về giao thông, nút giao lên xuống của cao tốc Bắc - Nam, làng cổ Tiên Hòa không chỉ là nơi trở về của những người con xa quê mà còn là điểm đến trải nghiệm, du lịch Thanh Hóa của du khách trong nước và Quốc tế.
